Γράφει ο
Γιώργος Αρσενίου
Οι πυρκαγιές που έπληξαν το νησί της Θάσου τον Σεπτέμβριο του 2016 έχουν αφήσει ανεξίτηλα αποτελέσματα τα οποία εντοπίζονται τόσο σε επίπεδο οικοσυστήματος όσο και στο κοινωνικό επίπεδο. Τα δασικά οικοσυστήματα τα οποία αποτελούν τα πιο εκτεταμένα και πολύπλοκα χερσαία οικοσυστήματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ανάπτυξη και εξέλιξη των ανθρωπίνων κοινωνιών σε όλο το φάσμα της ιστορίας μας. Συνεπώς η ορθή διαχείριση των δασών περιλαμβάνει την ανθρώπινη διάσταση η οποία πρέπει να μελετάται σε βάθος ιδιαίτερα όταν σχετίζεται με διαταραχές των οικοσυστημάτων πχ. δασικές φωτιές. Στο άρθρο ατό λοιπόν γίνεται μια ανάλυση των παραγόντων που διαμορφώνουν το καθεστώς των δασικών πυρκαγιών σύμφωνα με σύγχρονες επιστημονικές μελέτες που διεξήχθησαν στην Βόρεια Αμερική. Η γνώση αυτών των παραγόντων θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι είναι αυτό που διέπει τις πυρκαγιές στο νησί μας και πως μπορούμε να παρέμβουμε ως επιστημονική κοινότητα αλλά και ως κοινωνία.
Μία πρόσφατη προσθήκη στην ορολογία της γενικότερης οικολογίας είναι αυτή του όρου «Οικολογική Μνήμη» (Johnstone et al. 2016). Όσο λοιπόν και αν ξαφνιάζει ο όρος, τα οικοσυστήματα και δη τα δασικά οικοσυστήματα έχουν μνήμη η οποία βοηθά στην αντιμετώπιση φυσικών αλλά και ανθρωπογενών διαταραχών π.χ. φωτιές, ανεμοριψίες, χιονοριψίες, επιδημίες εντόμων και γενικότερες ασθένειες. Η οικολογική μνήμη αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο το δάσος ανταποκρίνεται στα παραπάνω είδη διαταραχών έτσι ώστε να διατηρεί (ει δυνατόν) την ισορροπία του. Η οικολογική μνήμη περιλαμβάνει πληροφοριακές και υλικές παρακαταθήκες. Οι πληροφοριακές παρακαταθήκες έχουν να κάνουν με τους μηχανισμούς προσαρμογής της βλάστησης στις νέες συνθήκες μετά από μία διαταραχή, ενώ οι υλικές παρακαταθήκες αναφέρονται σε ευφυείς τρόπους που έχει αναπτύξει η δασική βλάστηση για να επιβιώνει μετά από δασικές πυρκαγιές π.χ. διασπορά σπόρων κυρίως από είδη Πεύκης, παραβλαστήματα από πλατύφυλλα είδη κα. Τα εναπομείναντα μη καμένα δέντρα και οι αποθήκες θρεπτικών στοιχείων (π.χ. αποθέματα αζώτου) αποτελούν επίσης υλικές παρακαταθήκες. Οι προαναφερθείσες παρακαταθήκες εξαρτώνται από τα χαρακτηριστικά του οικοσυστήματος πριν την διαταραχή αλλά και τα χαρακτηριστικά της διαταραχής π.χ. ένταση και δριμύτητα πυρκαγιάς, συχνότητα πυρκαγιάς. Η ύπαρξη ή η απουσία αυτών των παρακαταθηκών ορίζει εάν το δάσος θα επανακάμψει ή θα αλλάξει μορφή ή θα εξαφανιστεί. Έτσι μπορούμε να απαντήσουμε ολοκληρωμένα και τεκμηριωμένα στο ερώτημα εάν το καμένο δάσος της Θάσου μπορεί να αναγεννηθεί και αν ναι πόσο χρονικό διάστημα απαιτείται.
Γίνεται αντιληπτό πως υπάρχουν πολλών ειδών διαταραχές μία από τις οποίες είναι οι δασικές πυρκαγιές και η επανάκαμψη του οικοσυστήματος εξαρτάται από την παρουσία των πληροφοριακών και υλικών παρακαταθηκών οι οποίες με την σειρά τους εξαρτώνται από τα δυναμικά χαρακτηριστικά της βλάστησης και της πυρκαγιάς. Ας επικεντρωθούμε τώρα στα χαρακτηριστικά της πυρκαγιάς τα οποία δυνητικά μπορούν να οδηγήσουν σε θαμνοποίηση ακόμα και σε εξαφάνιση δασών. Το πρώτο στοιχείο είναι αν η υπό μελέτη διαταραχή είναι καινούρια για στο οικοσύστημα. Όταν είναι καινούρια τότε το δάσος δεν έχει αναπτύξει τους απαιτούμενους μηχανισμούς άμυνας και έτσι δεν μπορεί να επανακάμψει. Στην περίπτωση τους δάσους της Θάσου δεν υπάρχει αυτός ο κίνδυνος μιας και έχει πληγεί πολλές φορές από δασικές πυρκαγιές. Παρόλα αυτά πρέπει να μελετήσουμε τα χαρακτηριστικά της φωτιάς του περασμένου Σεπτέμβρη. Εάν η δριμύτητα και η ένταση της φωτιάς διέφεραν από άλλες περιπτώσεις στο παρελθόν τότε το καμένο δάσος θα δυσκολευτεί να αναγεννηθεί. Επίσης πρέπει να εξετάσουμε την ποσότητα των δέντρων που επέζησαν, την ύπαρξη αποθηκών σπόρων και την χωρική τους κατανομή. Η ύπαρξη επιζησάντων δέντρων και σπόρων σε μεγάλη πυκνότητα και σε τοποθεσίες κοντά στις καμένες περιοχές κρίνεται απαραίτητη. Πρέπει επίσης να λάβουμε σοβαρά υπόψη την πιθανότητα συνεργειών μεταξύ διαφορετικών διαταραχών ώστε να βοηθήσουμε το δάσος να επανακάμψει. Είναι γνωστό στην Οικολογία Τοπίου πως οι διαταραχές μπορούν να συνδέονται και τα αποτελέσματα της μιας να αποτελούν τα αίτια της άλλης. Πιο συγκεκριμένα οι επιδημίες φλοιοφάγων, ξυλοφάγων και φυλλοφάγων εντόμων είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις δασικές πυρκαγιές. Τα συγκεκριμένα έντομα επιτίθενται σε δάση και προκαλούν την παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων νεκρής ύλης από τα προσβεβλημένα δέντρα και έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες δριμύτατων πυρκαγιών. Αντίστροφα οι δασικές πυρκαγιές μειώνουν την ζωτικότητα και τις γραμμές άμυνας των δασών απέναντι σε επιδημίες εντόμων. Αυτή η αλληλουχία πρέπει να μελετηθεί σοβαρά στο δάσος της Θάσου, για να αντιληφθούμε πιθανά αίτια πυρκαγιών αλλά και να μειώσουμε τα αποτελέσματά τους.
Τα δασικά οικοσυστήματα έχουν την δυνατότητα της ανοχής απέναντι στην φωτιά αρκεί να μην μεταβάλλονται τα χαρακτηριστικά της. Εάν αφεθεί το δασικό οικοσύστημα να αναπτυχθεί δίχως την ύπαρξη διαταραχών τότε φτάνει σε ένα επίπεδο δυναμικής σταθερότητας το οποίο ονομάζεται climax. Σήμερα υπάρχει ένας σκεπτικισμός στους κόλπους της Δασικής Οικολογίας σχετικά με το αν το επίπεδο climax είναι κατά βάσει θεωρητικό ή έχει πρακτική σημασία λαμβάνοντας υπόψη την παρουσία των διαταραχών. Προσωπικά ανήκω σε αυτούς που αντιλαμβάνονται την πιθανότητα ύπαρξης του επιπέδου climax ως συνάρτηση της χωρικής και χρονικής κλίμακας που χρησιμοποιείται στην εκάστοτε μελέτη (Turner 2010). Η μελέτη της διακύμανσης της δυναμικής σταθερότητας του δάσους της Θάσου στο χώρο και στο χρόνο αποτελεί πεδίο έρευνας μεγάλου ενδιαφέροντος. Για την επίτευξη αυτού του στόχου υπάρχουν πολύ-μετρικές μέθοδοι, πολύ-μεταβλητές μέθοδοι, παλεολιμνολογικές μέθοδοι και μέθοδοι στατιστικής μοντελοποίησης που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στην Βόρεια Αμερική (Soranno et al. 2011). Έτσι μπορούμε να ποσοτικοποιήσουμε τις βασικές οικολογικές συνθήκες (προ των μεγάλων πυρκαγιών) του δάσους της Θάσου και να μελετήσουμε τον παράγοντα της ανθρώπινης παρέμβασης αλλά και να προβλέψουμε την μελλοντική πορεία του δάσους του νησιού μας.
Σε καμία περίπτωση δεν θα ήθελα να σχηματιστεί η a priori εντύπωση πως οι δασικές πυρκαγιές έχουν μόνο βλαπτικά αποτελέσματα. Αντιθέτως οι δασικές πυρκαγιές μπορούν να συμβάλουν στην καλύτερη υγεία του δάσους, στην ρύθμιση του ανταγωνισμού των ειδών και στην απομάκρυνση νεκρής οργανικής ύλης. Ο ρόλος λοιπόν των πυρκαγιών εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά τους (π.χ. ένταση, δριμύτητα, συχνότητα) και από τα χαρακτηριστικά της βλάστησης τα οποία αναφέρθηκαν παραπάνω.
Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως η απάντηση στο ερώτημα αν και πότε το δάσος της Θάσου θα επανέλθει στα πρότερα επίπεδα δεν είναι εύκολη αλλά εκφράζεται συναρτήσει πολλών παραγόντων. Υπάρχουν όμως οι τρόποι σε πρακτικό και επιστημονικό επίπεδο για να διασφαλίσουμε και να προωθήσουμε την εξέλιξη τους δάσους. Η διάνοιξη και συντήρηση δασικών δρόμων (Arseniou and Hahn 2016), η διάνοιξη αντιπυρικών λωρίδων και η δημιουργία αποθηκών νερού είναι τεχνικές ευρέως διαδεδομένες και δεν θέλω να επεκταθώ περισσότερο. Όμως αξίζει να αναλύσουμε την αποτελεσματικότητα κάποιων πρακτικών δασικής διαχείρισης. Σε πολλές περιοχές ανά τον κόσμο έχει εφαρμοσθεί η πολιτική της απαγόρευσης ελεγχόμενης φωτιάς όπως για παράδειγμα στις Δυτικές ΗΠΑ. Το αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής είναι η αύξηση της δασικής ανάπτυξης και παραγωγής, ενώ παράλληλα αυξάνονται τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα που αποθηκεύονται στο δάσος. Όμως έτσι αυξάνεται η πιθανότητα μιας μελλοντικής πυρκαγιάς μεγάλης δριμύτητας (λόγω υπερσυσσωρευμένης νεκρής ύλης στο δάσος π.χ. ξερά κλαδιά και ξεροί κορμοί δέντρων). Για αυτό προτείνεται η εφαρμογή μέτρων ελεγχόμενης πυρκαγιάς μικρής έκτασης και έντασης σε συνδυασμό με λελογισμένες υλοτομίες που μειώνουν τον κίνδυνο μιας μελλοντικής εκτεταμένης και καταστρεπτικής πυρκαγιάς. Αυτή είναι η πιο ενδεδειγμένη στρατηγική για την προστασία Μεσογειακών δασικών οικοσυστημάτων όπου ανήκει και το δάσος της Θάσου (Vile’n and Fernandes 2011).
Η προάσπιση του δάσους του νησιού μας πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα της τοπικής κοινωνίας και της πολιτικής διαχείρισης του τόπου. Για να αποφανθούμε πότε το δάσος θα επανέλθει σε οικολογική ισορροπία και θα μπορεί να παρέχει καθαρό νερό και οξυγόνο αλλά και βιοποικιλότητα στον μέγιστο δυνατό βαθμό πρέπει να μελετήσουμε τα χαρακτηριστικά της πυρκαγιάς του Σεπτέμβρη αλλά και την χωρική κατανομή των εναπομεινάντων πηγών φυσικής αναγέννησης. Αυτό αποτελεί προϋπόθεση και για πιθανή σχεδιαζόμενη τεχνητή αναδάσωση της Θάσου. Τέλος, απαιτείται να μελετηθεί η διακύμανση των συνθηκών της σταθερότητας του δάσους στο χρόνο και στο χώρο χρησιμοποιώντας τις προαναφερθείσες μεθόδους. Έτσι θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε τον παράγοντα των δασικών πυρκαγιών στο νησί αλλά και να κάνουμε ασφαλείς εκτιμήσεις για την μελλοντική πορεία του οικοσυστήματος. Πιστεύοντας στην καλή θέληση των συμπολιτών μας, στην ορθή πολιτική διαχείριση και στην συμβολή της επιστήμης μπορούμε να διαφυλάξουμε τους δασικούς πόρους της Θάσου.
Γεώργιος Αρσενίου
Υποψ. Διδάκτορας Δασικής Μοντελοποίησης
Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Michigan, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Arseniou and Hahn (2016). Detection of some technical and environmental parameters of forest road network based on ZEB1 LiDAR data. Proceedings of the International Symposium on ICT for Sustainable Development, Sri Lanka, 10-12 August 2016, p. 43-45.
Jill F Johnstone, Craig D Allen, Jerry F Franklin, Lee E Frelich, Brian J Harvey, Philip E Higuera, Michelle C Mack, Ross K Meentemeyer8, Margaret R Metz, George LW Perry, Tania Schoennagel, and Monica G Turner 2016. Changing disturbance regimes, ecological memory, and forest resilience. Front. Ecol. Environ. 14 (2016), p. 369-378
Monica G. Turner 2010. Disturbance and landscape dynamics in a changing world. Ecology 91 (10) 2010, pp. 2833-2849
Patricia A. Soranno, Tyler Wagner, Sherry L. Martin, Colleen McLean, Linda N. Novitski, Cole D. Provence and Allison R. Rober 2011. Quantifying regional reference conditions for freshwater ecosystem management: A comparison of approaches and future research needs. Lake and Reservoir Management, 27:2 (2011), p. 138-148
Terhi Vile’n and Paulo M. Fernandes 2011. Forest Fires in Mediterranean Countries: CO2 Emissions and Mitigation Possibilities Through Prescribed Burning. Springer Science and Business Media, LLC 2011.
